Γιατρέ, από πότε το έχω;

Αμέσως μετά την διάγνωση, και ιδίως όταν αυτή είναι κάποια μορφή αιματολογικού καρκίνου, το επόμενο ερώτημα που δέχομαι από τον ασθενή είναι: πόσο καιρό το είχα, ή πόσο γρήγορα μεγάλωσε γιατρέ;

Αυτό ακριβώς το ερώτημα απάντησε πρόσφατα μέσα από ένα πολύ κομψά και έξυπνα σχεδιασμένο πείραμα, η ομάδα της Jyoti Nangalia, από το ομώνυμο εργαστήριο του πανεπιστημίου του Cambridge. Με την Jyoti είχα την τύχη να δουλέψω για 14 μήνες το 2008. Τι ακριβώς όμως έκαναν;

Μελέτησαν ασθενείς με Μυελοϋπερπλαστικά νοσήματα (όπως Αληθής Πολυκυτταραιμία), από τους οποίους πήραν μεμονωμένα κύτταρα. Στη συνέχεια τα καλλιέργησαν δημιουργώντας αποικίες, στις οποίες εφάρμοσαν τεχνική WGS (έλεγχος αλληλουχιών ολόκληρου του γονιδιώματος). Συνολικά ανέλυσαν περίπου 1000 γονιδιώματα σε 10 ασθενείς. Έτσι, τυποποίησαν όλες αυτές τις επίκτητες αυτόματες μεταλλάξεις, που όλοι μας φυσιολογικά συσσωρεύουμε με το πέρασμα του χρόνου στα αρχέγονα αιμοποιητικά μας κύτταρα. Περίπου δηλαδή 450.000 μεταλλάξεις. Kατόπιν, και με βάση αυτές τις μεταλλάξεις, σχεδίασαν οικογενειακά δέντρα στα οποία αποτυπώνεται η ”καταγωγή΄΄ αυτών των κυττάρων. Έτσι τοποθέτησαν χρονολογικά την εμφάνιση των μεταλλάξεων που ”οδηγούν” στην εμφάνιση αυτών των νοσημάτων. Το κύριο γονίδιο αυτής της κατηγορίας που φέρει μετάλλαξη είναι το JAK2. Πολλοί ασθενείς βέβαια, έχουν επιπρόσθετες μεταλλάξεις, σε γονίδια όπως το DNMT3A  για παράδειγμα.

Αυτό που βρήκαν είναι εντυπωσιακό. Η μετάλλαξη στο JAK2 γονίδιο προκύπτει πολύ νωρίς στον κύκλο της ζωής. Κατά την παιδική ηλικία, και ενδεχομένως ακόμα και κατά την ενδομήτριο ζωή. Σε ασθενείς που το JAK2 είναι το γενεσιουργό ή το μόνο συμβάν στην παθογένεση του νοσήματος, αυτό συμβαίνει λίγες εβδομάδες μετά την σύλληψη. Το αργότερο που τοποθετείται, είναι κάπου ανάμεσα στους 4 μήνες και στα 11 έτη της ζωής. Άλλες φορές, η μετάλλαξη στο JAK2 γονίδιο είναι επακόλουθο (δευτερεύον) συμβάν στην παθογένεση των Μυελοϋπερπλαστικών νοσημάτων. Μεταλλάξεις, όπως η DNMT3A, μπορεί να συμβούν μέχρι και λίγες εβδομάδες μετά την γέννηση. Μεταλλάξεις στο γονίδιο DNMT3A είναι από τις συχνότερα συσχετιζόμενες με κλωνική αιμοποίηση μεταλλάξεις στο ανθρώπινο είδος.

Αυτό τελικά που φαίνεται δεν είναι ακριβώς αυτό που νομίζαμε ως τώρα, ότι δηλαδή μεγαλώνοντας ευνοείται η κλωνική αιμοποίηση. Δεν είναι δηλαδή ηλικιακό φαινόμενο η εμφάνιση του κλώνου που θα οδηγήσει σε νεοπλασία. Απλώς απαιτείται τεράστιο διάστημα, ώστε οι μεταλλάξεις αυτές να αποκτήσουν πλεονέκτημα επικράτησης στον οργανισμό.

Καταλήγοντας, αυτές οι μεταλλάξεις εμφανίζονται πάρα πολύ νωρίς στην ζωή του ατόμου, αλλά εξαπλώνονται και εξελίσσονται αργά ώστε να εκδηλώσουν νόσο σε ένα βάθος χρόνων. Ο ρυθμός πολλαπλασιασμού ποικίλλει από άτομο σε άτομο, και όσο μεγαλύτερος τόσο πιο πιθανό το άτομο να νοσήσει σε νεαρή ηλικία. Λίγες ή πολλές, δεκαετίες ολόκληρες χωρίζουν την γένεση της σπίθας από την εκδήλωση της πυρκαγιάς.

Υπάρχει ακόμα ένα εύρημα από την μελέτη αυτή. Είναι αυτό που χαρακτήρισαν ως παράλληλή εξέλιξη, δηλαδή ταυτόχρονη παρουσία σε διαφορετικούς κλώνους, στο ίδιο άτομο της ίδιας γενετικής παραλλαγής. Τι σημαίνει αυτό;  Ότι άλλοι παράγοντες μπορεί να συμμετέχουν στην τελική επιλογή και να προδιαθέτουν ποιές οδηγοί-μεταλλάξεις τελικά θα επικρατήσουν.

Πως μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή την πληροφορία; πως μπορούμε να διαγνώσουμε νωρίτερα τα νοσήματα αυτά; Μπορούμε ενδεχομένως να τα προλάβουμε ή να προβλέψουμε ποιοί είναι αυτοί οι ασθενείς που βρίσκονται σε τροχιά εμφάνισης επιπλοκών στο άμεσο μέλλον, και να κάνουμε κάτι γι’ αυτό; Όχι ακόμα. Άλλωστε μόνο 10 ασθενείς μελετήθηκαν αρχικά. Και το ίδιο φυσικά θα μας απασχολήσει και για άλλους αιματολογικούς καρκίνους. Αλλά είμαστε ακόμα στην αρχή.